Op zondag 1 oktober 2017 komen we bij elkaar voor de eerste bijeenkomst van het zevende seizoen van Zin-in-Zondag. Bert opent de bijeenkomst en introduceert onze gast. Dat is deze keer Annegien Ochtman-de Boer, Remonstrants predikant, die zich heeft gespecialiseerd in het begeleiden van rituelen op wat ze noemt ‘scharniermomenten’ in het leven van mensen, zowel binnen als buiten de kerk.

Hoewel er veel definities te vinden zijn voor het woord ‘ritueel’, hebben ze allemaal gemeenschappelijke elementen: het zijn handelingen met een bepaald vast karakter, handelingen die op een gebruikelijke wijze worden uitgevoerd, die een gewoonte kunnen zijn, maar ook teken van een plechtige ceremonie, onderdeel van een groter geheel. Je kunt spreken over je ‘ochtendritueel’ (waarbij je bijvoorbeeld de gordijnen opent en heel bewust het daglicht begroet), maar ook over het ritueel van de doop, of over het verzorgen van een gestorvene als onderdeel van het afscheidsritueel.
Hoewel rituelen vaak met religie worden geassocieerd, is het een algemeen menselijk gegeven dat rituelen belangrijke momenten in het persoonlijke of het gemeenschapsleven begeleiden. Iemands plek aan tafel, het lezen van de krant bij het ontbijt, het naar bed brengen van kinderen (voor wie een vast avondritueel vaak veiligheid en structuur geeft), feesten rondom de oogst of de regentijd… het zijn allemaal manieren waarop een ritueel helpt bij het vinden van identiteit en betekenisgeving in de sociale context. Het leven vieren met rituelen kan een gevoel van ‘thuiskomen’ geven. Daarbij nemen we meestal dingen over van voorgaande generaties; het ritueel voedt de levenskracht van de voorouders en brengt ons in contact met ons innerlijke zelf. Het kan ook een ontmoeting zijn met dat wat we ‘God’ noemen, of ‘iets’ of ‘de bron van het zijn’. Rituelen geven zo een ‘herinnering voor de toekomst’ bij bijvoorbeeld geboorte, huwelijk en sterven.

Annegien noemt het verschil in het inzetten van rituelen bij de vliegramp op Tenerife 40 jaar geleden en het neerschieten van de MH17 in 2014, waarbij er bij de laatste ramp opmerkelijk veel meer rituelen waren. Ook op Ground Zero in New York is er een ritueel ontstaan: ieder jaar worden de namen van de slachtoffers voorgelezen. Het is collectieve rouw, waarbij het ritueel een bedding vormt voor het kanaliseren en structureren van emoties, van de onmacht, de woede en de frustratie die er zijn.
Daarbij voldoen lang niet meer altijd en voor iedereen de oude religieuze rituelen. Toch is er, ondanks de secularisatie, duidelijk behoefte aan een vorm om te rouwen en om uiting aan gevoelens te geven, zoals ook duidelijk werd na de moord op Pim Fortuyn en de dood van André Hazes.

We zingen, als klein ritueel, gezamenlijk ‘Ubi Caritas’: ubi caritas et amor, ubi caritas, Deus ibi est. Daar waar barmhartigheid en liefde zijn, daar is God.

Annegien gaat verder met haar verhaal en benadrukt nogmaals dat het teruglopen van het kerkbezoek niet betekent dat de behoefte aan spiritualiteit verdwijnt, zoals ook blijkt uit het initiatief van het Zin-in-Zondag-project. Lange tijd was in Europa het Christendom dominant, waarbij mensen de taal en de gebruiken van de voorouders leenden.
Vier belangrijke veranderingen hebben daarin verschuivingen teweeggebracht:
1. Ontkerkelijking: religie en kerkelijkheid zijn niet hetzelfde, maar ze worden anders beleefd dan vroeger.
2. Individualisering: er zijn meer huishoudens en minder kinderen per gezin.
3. Globalisering: we zijn een multiculturele samenleving geworden, waarin de christelijke tradities niet meer de enige zijn.
4. Democratisering: sinds de studentenopstanden in Parijs in 1968 is het gezag van allerlei beroepen en sociale sectoren afgenomen, omdat mensen meer zelf gingen nadenken en zich niet meer van alles lieten aanleunen.

Zo ontstond de vraag wat er in de plaats kwam van kerkelijke rituelen op scharniermomenten? Hoe geven mensen uiting aan dankbaarheid en verdriet?

Annegien vertelt een verhaal over een gezin dat nadenkt over een ritueel dat de ouders ‘gezingeving’ dopen en waarin ze beloftes doen aan hun kinderen. Andere kinderen die erbij zijn, laten zelfgemaakte houten bootjes te water als symbool voor de levensreis van de kinderen van het gezin. De verbondenheid tussen de generaties en alle dierbaren was ontroerend bij dit ritueel, zo zegt Annegien.
Er wordt ook weer meer getrouwd, waarbij mensen uiting willen geven aan hun wensen voor de toekomst en aan hun beloftes voor elkaar. Ze zoeken daarbij naar rituele vormen die weergeven wat ze zien als de essentie van hun leven samen.
Wanneer mensen afscheid van een dierbare moeten nemen, kan dit verwacht of onverwacht zijn en het is mooi als het afscheid warm en troostend is. Vroeger was er weinig ruimte voor een persoonlijke invulling, maar tegenwoordig is de dood weer minder taboe. Het afscheid wordt vaker bewust voorbereid en het is belangrijk dat daarbij zowel aan de gestorvene als aan de achterblijvers recht wordt gedaan. Je zet de mens die je loslaat, nog één keer in het licht en allerlei stapjes spelen een rol, zoals het sluiten van de kist en het verlaten van het huis.
Je kunt je na het sterven van de dierbare buigen over ‘de speech van je leven’. Als je alles op je laat inwerken, zegt Annegien, dan voel je hoe de woorden door de kamer zweven; je hoeft ze alleen nog te vangen.

Bij deze aloude scharniermomenten is er ook een situatie die de laatste decennia veelvoorkomender is geworden: de echtscheiding. Ook hier kan een ritueel gepast zijn, vooral om de kinderen, als die er zijn, vertrouwen te geven voor de toekomst. Een scheiding is een keerpunt dat meer aandacht verdient dan alleen juridische. Een paar punten die Annegien cruciaal acht:
– Benoem dat de relatie ooit goed was; ieder kind wil uit liefde geboren zijn.
– Geef oude beloftes terug, nu de tijd heeft laten zien dat je die niet hebt kunnen waarmaken.
– Doe nieuwe beloftes, zeker als er kinderen zijn; je kunt als partners scheiden, maar niet als ouders, dus wens elkaar het beste, omwille van jezelf, maar vooral ook van de kinderen.

Soms is de weg naar een ritueel nog niet vrij en is er meer tijd nodig om af te ronden wat er was en op te bouwen wat er zal zijn. Bij welke situatie dan ook is een ritueel een manier om over te brengen wat je voelt, daar bij stil te staan en orde aan te brengen in de emotie die de situatie oproept. In die zin kan een ritueel ook therapeutisch zijn. Met een ritueel geef je aan dat je ontzag hebt voor de gebeurtenis, dat je die ruimte wilt geven en je daarin kwetsbaar wilt tonen. Het is belangrijk om voor dat alles de goede taal, de juiste woorden en gebaren te vinden en een ritueel verdient daarom aandacht, zodat je uitkomt op een symbolisch geheel dat weergeeft waar je op dat moment bent en waar je van daar naartoe wilt gaan.

In reactie op wat ze heeft verteld, ontvangt Annegien een aantal vragen uit de zaal, waarbij ze nog wat nader op een aantal dingen ingaat.

Nadat we naar een lied van Kees hebben geluisterd, komt iedereen naar voren om iets op te schrijven of te tekenen over dat wat hij of zij meeneemt uit de bijeenkomst van vandaag. Dat levert, verzameld rond de aangestoken kaarsjes en de rozen, de volgende oogst op:

Het bewust worden van het feit dat ik zelf veel aan rituelen doe en gedaan heb
In liefde opbouwen en afsluiten
Bewustwording van gevoelens
Eigenlijk niets nieuws; heeft ook dit weer met verwachtingen te maken?
Leg vast welke rituelen je wenst bij je afscheid van het leven.
Aandacht
Bevestiging van wat ik vanuit mijn binnenste doe/deed.
Licht, bezinning, verwerking
Ik zal een gesprek aangaan over hoe ik de laatste dagen van mijn leven wil hebben: liedjes, crematie.
Verbinding
Bezinning
Licht, liefde
Stof tot nadenken, verheldering, bezinning
Belang van het afscheidsritueel van mezelf en mijn moeder
Bepaling van de noodzaak van rituelen
Verbondenheid en warmte
Afsluiting en opnieuw beginnen
Ga denken over hoe/wat scheidingsritueel
Vriendin overleden; heeft me echt geraakt
De tijd nemen, bezinning
Markeer een bijzonder moment met een passend ritueel! Belangrijk voor later.
Meer oog en oor voor rituelen belangrijk; moet wel doorleefd zijn, niet louter traditie of gewoonte.
Liefde, licht
Samen stilstaan bij levensvragen… van levensbelang!
Herkenning en erkenning van wat mij dierbaar is!
Het woord ‘scharniermomenten’; inspirerend!
Ben zo dankbaar voor alles wat ik heb!
Aanzet tot nog beter nadenken over bepaalde belangrijke momenten die gaan komen…
Dat God in ons midden is door middel van het lied ‘Ubi Caritas’; daar waar liefde heerst en vrede, daar is God met ons en rituelen zijn belangrijk om hier mee bezig te zijn.
Een boek dat nooit uitgelezen raakt! Het laatste hoofdstuk…!
Respect, ruimte, meebeleven
Verdieping en zingeving van m’n leven
Verlichte troost en warme kring
Aandacht voor een ander
Licht, liefde
Als alles duister is, ontsteek dan een lichtend vuur dat nooit meer dooft!
Het lied ‘Meisje – ei’ en pianomuziek; vrolijk
Aan rouwen is onlosmakelijk de liefde verbonden: een ritueel waard! <3
Wat nieuw is voor mij: mensen ook attenderen op rituelen rond bijvoorbeeld een scheiding; het belang ook om iets uit te spreken, bij een bijzondere verjaardag bijvoorbeeld, is weer benadrukt.
Een ritueel is een herinnering voor later.
Vrede, gemoedsrust, nergens honger en armoede
Stilstaan

Tryanka Westra, die dit seizoen de creatieve afsluiting zal verzorgen, draagt haar eerste column voor en daar zitten diverse humoristische noten in die aanleiding zijn tot hilariteit in de zaal.

Grappig genoeg heeft ook Marian, als cadeautje voor Annegien, geshopt bij de winkel ‘Rituals’ en zo eindigt de bijeenkomst in toepasselijke stijl!