Marianne Vanderveen heet iedereen welkom! In het jubileumseizoen 2020-2021 moesten de eerste twee bijeenkomsten helaas worden gecanceld, maar vandaag kan de ontmoeting via een livestream gelukkig doorgang vinden! Marianne bedankt de mensen van de Jozefkerk, die vandaag met hun gastvrijheid deze bijeenkomt mogelijk maken en die het Zin-in-Zondag-team bijstaan met de technische ondersteuning.

Egbert Hovenkamp leest een gedicht van Simon Vinkenoog voor: ‘Love, special delivery’.

Bert Altena heet Frits de Lange welkom die een lezing zal geven over Dietrich Bonhoeffer. Vorig jaar was het 75 jaar geleden dat Bonhoeffer werd vermoord door de nazi’s. Frits de Lange vertelt dat zijn fascinatie voor Bonhoeffer is begonnen in de jaren vijftig bij zijn promotor Gerard Rothuizen. Die beschouwde Bonhoeffer als de verzetsman bij uitstek. Met de experimentele wijze waarop Bonhoeffer met theologie omging en hoe hij dat weergaf in zijn brieven, was hij het antitype van de studeerkamergeleerde. De fascinatie is door de jaren heen bij Frits gebleven. Hij ontdekte steeds weer andere, uitzonderlijke kanten van Bonhoeffer en Frits merkt dat hij het beeld van Bonhoeffer in elke levensfase weer een andere kleur krijgt. Vandaag de dag is de ethiek van Bonhoeffer erg relevant.

Een aardse heilige – Dietrich Bonhoeffer 1906 – 1945.

In april 1945 wordt Bonhoeffer opgehangen wegens zijn aandeel in een samenzwering tegen Hitler.
Hij groeide op in een gegoed academisch milieu in Berlijn. Na de machtsovername van Hitler in 1933 veranderen zijn academische plannen in een langdurige strijd tegen Hitler. Hij neemt de leiding op zich van het predikantenseminarie en schrijft het boek ‘Navolging’, waarin hij als christen een radicale gehoorzaamheid aan de ethiek van de Bergrede bepleit. Hij gaat in het verzet en beraamt een complot dat wordt opgerold. Hij wordt gevangengezet en schrijft vanuit de gevangenis brieven aan zijn vriend Eberhard Bethge, die deze brieven na de oorlog uitgeeft onder de titel ‘Widerstand und Vergebung’. In deze brieven staan visionaire gedachten over de toekomst van het christelijk geloof. Bethge typeert Bonhoeffer als ‘een ongemakkelijke buitenstaander’: een vrijheidsstrijder, een diepgelovig spiritueel mens, doortrokken van Christus-mystiek.

Bonhoeffer wordt op veel manieren getypeerd: een nieuwe heilige, een modelgelovige, een martelaar, een geestelijke op eenzame hoogte, een halfgod. Frits is van mening dat deze beelden kant noch wal raken. Bonhoeffer was een man van vlees en bloed, die intens hield van het leven, van zijn familie en van zijn verloofde, een man die met beide benen op de grond stond.
Bijna twee jaar zat Bonhoeffer in eenzame opsluiting in de gevangenis. Alleen zijn brieven – die door een bevriende officier naar buiten worden gesmokkeld – verbonden hem met het volle leven.
In juli 1944 – een dag na de mislukte aanslag op Hitler in Oost-Pruisen – wordt zijn aandeel daarin duidelijk en hij realiseert zich zijn naderende lot. Toch trekt hij zich niet terug in een geestelijke wereld, maar schrijft hij over de aardsheid van het geloof en de diepe menselijkheid van Christus. Hij wilde leren geloven. De stelling in zijn boek ‘Navolging’: je leert pas geloven als je midden in de aardsheid van dit leven staat. Het gaat erom niet je eigen lijden, maar Gods lijden in de wereld au sérieux te nemen.

In de gevangenis schrijft hij brieven over de aardsheid van het christelijk geloof.
Religie zou niet uitsluitend een transcendente werkelijkheid moeten zijn, maar een verhaal zonder escape, zonder uitvlucht: het draait om déze wereld. In het christendom gaat het om het aardse leven. Het christendom is volgens hem geen verlossingsgodsdienst. Ook in het oude testament speelt de verlossing een beslissende rol, maar aan deze zijde van de dood, waardoor je niet kunt wegvluchten van je taak en je aardse leven tot de bodem moet doorleven. Geloven is voor hem: deelnemen aan het leven van Christus, die kopje onder ging in deze wereld en door de dood heen gaat. Geloof is dat je je mee laat nemen in deze Messiaanse beweging. Geloof is je laten meenemen door dat waarvoor je geroepen bent, met alle emoties die daarbij horen, in diepe aardsheid, doortrokken van het besef van dood en opstanding. Zo alleen leef je voluit.

Na de oorlog wordt Bonhoeffer vereerd als verzetsheld en radicale theoloog. Hij schrijft vlak voor zijn dood nog een boekje over de mondig geworden wereld die niet meer religieus kan zijn en over een overbodig geworden God, een kerk die alleen bezig is zijn eigen hachje te redden. Het boekje is verloren gegaan, maar in diverse brieven wordt duidelijk wat de strekking ervan moet zijn geweest. Hij geeft aan dat de kerk weer moet dialogeren met de wereld, weer aanvechtbare dingen moet zeggen, dat de vraag gesteld moet worden wat het christendom op dit ogenblik voor ons eigenlijk is.

Woorden alleen zijn volgens Bonhoeffer niet meer voldoende, omdat de wereld een tijd tegemoet gaat zonder religie. De mens van vandaag de dag kan niet meer religieus zijn.

Begin jaren dertig werd Bonhoeffer van academisch theoloog een geëngageerd christen. Hij geeft zijn leven over aan een macht die onontkoombaar groter en sterker is, en waaraan hij zich gewonnen geeft. Is hij daarmee een heilige? Een heilige maakt van het opgeven van zijn ego zijn ego.
Bonhoeffers biografie raakt doortrokken van Christus (geloof en toewijding aan anderen).
Je kunt Bonhoeffer een heilige noemen van deze tijd, een heilige in de zin van een broeder die naast mij leert leven.

Kees Richters opent zijn lied, dat een oudejaarswens is van Bonhoeffer aan zijn zus, met een citaat van Bonhoeffer: ‘Elke dag is een compleet geheel.’
De liedteksten van Kees zijn hier te vinden.

Na het lied gaat Bert met Frits in gesprek en worden ook de vragen uit de chat beantwoord.

Bonhoeffer maakt een wending naar de wereld, naar de aarde. Heeft dat verwantschap met het Joodse denken?
Hij herontdekt het oude testament en raakt steeds meer doortrokken van de diepe aardsheid van het geloof. Hij riep zijn kerk in de jaren dertig op in verzet te komen tegen de Jodenvervolging. Hij heeft niet de tijd gehad om zijn hele theologie van de aardsheid van het oude testament te laten doortrekken.
Hij hoorde tot een kleine groep binnen de kerk die zich verzette tegen Hitler, maar later was hij daar ook wat ongelukkig mee. Hij behoorde tot de radicale vleugel. Hitler wilde niet alleen in de samenleving, maar ook in de kerk de macht overnemen en Duitse theologen verzetten zich daar tegen. Voor Bonhoeffer was dat niet genoeg: je moest volgens hem niet alleen voor je eigen hachje vechten, maar ook voor de mensen daarbuiten. Hij verwijderde hierdoor steeds verder van de belijdende kerk en raakte ook teleurgesteld.
Bonhoeffer maakte op een gegeven moment de stap naar het gewapend verzet. Hij liet zijn ethiek niet afhangen van principes en regels, maar van wat er op je eigen plek gedaan moet worden. Zo moet soms geweldloos verzet veranderen in gewapend verzet als de omstandigheden dat vragen, ook al maak je dan vuile handen.
Eberhard Bethge heeft de brieven van Bonhoeffer na de oorlog uitgegeven. De inhoud van de brieven paste goed bij de naoorlogse ontkerkelijking. In de jaren 60 en 70 gold hij als de theoloog van de secularisatie. In de jaren 80 en 90 werd zijn beeld vooral evangelicaal. Hij leidde een leven van overgave.
Het is belangrijk de complete mens Bonhoeffer te zien en niet een stukje van hem te gebruiken voor eigen gewin of bevestiging.

Zou de kerk zich met Bonhoeffer in gedachten niet uitdrukkelijker moeten uitspreken over politiek en samenleving?
Je kunt je als kerk niet opsluiten in een spiritueel universum: je moet verantwoordelijkheid dragen. Bonhoeffer vond dat de kerk veel meer een beweging zou moeten zijn die het opneemt voor anderen. Dit kunnen wij allen doen, zo vond hij, en zo volgen wij Christus na.

Wat bedoelt Frits met de uitspraak van Bonhoeffer: ‘God brengt uiteindelijk alles weer terecht’?
Dat is de hoop die ons allemaal overeind houdt. Bonhoeffer kon zich in ieder geval overgeven aan de macht waarop hij vertrouwde, waarvan hij de overtuiging had dat die alles zou goedmaken.

Hoe zou Bonhoeffer reageren op de huidige coronacrisis?
Bonhoeffer is iemand die permanent geleefd heeft in een crisis. Wij behoren tot een naoorlogse generatie die weinig heeft meegemaakt: geen oorlog, geen honger, geen pest. Andere mensen in andere delen van de wereld hebben voortdurend crisis. Leven is niets anders dan van de ene crisis naar de andere hobbelen. Bonhoeffer heeft dat meegemaakt, van de eerste wereldoorlog, verlies van zijn broer aan het front, even een democratisch experiment, verzet tegen Hitler: crisis op crisis.
Het huidige crisisbewustzijn kan ons misschien wel helpen. Het idee van: alles weer terug naar normaal… We zouden ons moeten realiseren dat dat ‘normaal’ voor onze generatie een zeer uitzonderlijk normaal is geweest. Het nieuwe normaal zal misschien bestaan uit: het voortdurend van crisis naar crisis hobbelen.
Bonhoeffers ethiek is een verantwoordelijkheidsethiek: verantwoordelijkheid nemen, verantwoordelijkheid dragen, verantwoordelijkheid voor anderen overnemen die het niet kunnen nemen. Het is geen vrijheidsethiek van: als ik maar vrij ben. Het is een anti-individualistische ethiek. Een uitspraak van hem in deze context is: ‘Wie niet voor de Joden schreeuwt, mag geen Gregoriaans zingen.’ Hij was met zijn werk een ‘gewetenscoach’ voor verzetsmensen. Bonhoeffer zou zijn eigen vrijheid willen beperken ter wille van de vrijheid van anderen. Bonhoeffers uitgangspunt was dat strijdbaarheid en weerbaarheid belangrijk zijn en dat we niet te veel moeten klagen, gezien het vele onrecht in de wereld.

Wat is er bekend over de geloofsbeoefening in de relatie met God?
Bonhoeffer spreekt over Christus, een ander soort woord voor God. Hij omschrijft Christus als de verbinding tussen het aardse, tussen mens en God. Christus is in zijn visie God als mens.

Religie overstijgt politiek in moreel besef en daadkracht en ethiek vanuit de 10 geboden?
Religie moet geen politiek worden. Je politieke en morele handelen kunnen wel doortrokken zijn van dat geloof in Christus.

Bert Altena bedankt Frits de Lange voor zijn bijdrage en eindigt met een citaat van Bonhoeffer: ‘Aan de grenzen lijkt het mij beter te zwijgen en het onoplosbare onopgelost te laten’.

Egbert Hovenkamp sluit af met zijn ter-plekke-poeem van vandaag: ‘De woorden welkom‘.

Kees Richters sluit af met het lied: ‘Je hoeft niet bang te zijn’.

De volgende bijeenkomst is gepland voor 11 april 2021, wanneer in principe Linda Dijkstra onze gast is onder het thema ‘Stof tot nadenken’. We houden iedereen op de hoogte over hoe deze bijeenkomst invulling zal krijgen!
(Via deze link is de bijeenkomst terug te zien. Je vindt de powerpointpresentatie van Frits de Lange hier.)